گزارش جامع گردشگری ایران: جایگاه ایران در مقایسه با دیگر کشورها

گردشگری ایران نیازمند تغییری شگرف است. توسعه GDP از طریق گردشگری یکی از ایده‌های نوین اقتصاد ایران است. مقاله جامع FBJ با محوریت وضعیت گردشگری در جهان، این صنعت را در رتبه سوم صنایع بزرگ بر پایه صادرات قرار داد. گردشگری ترکیبی از صنایع مختلف است و تنها در اقامت و حمل‌و‌نقل خلاصه نمی‌شود. صنایع غذایی، صنایع خدماتی مختلف و حتی بدنه‌های تجاری مختلف (مثل بازارهای سنتی) همگی از گردشگری بهره می‌برند و گردشگری می‌تواند موتوری قابل‌اتکا و پایدار برای اقتصاد یک کشور باشد. به عنوان مثال کشور فرانسه سالانه بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار از صنعت گردشگری خود درآمد دارد. این را با آمار رسمی بودجه ایران مقایسه کنید. رقم کل بودجه ایران در سال ۱۴۰۱ با رشدی ۸ درصدی نسبت به سال گذشته با نرخ دلار ۳۰ هزار تومانی، تنها ۱۲۱ میلیارد دلار بود. حالا این رقم را تقسیم بر تعداد نفرات کنید. فرانسه ۶۷ میلیون نفر جمعیت دارد. ایران ۸۴ میلیون نفر جمعیت دارد. صنعت گردشگری به صورت سالانه برای هر فرانسوی ۲۹۸۵ دلار آورده دارد. کل بودجه ایران تقسیم به تعداد جمعیت ایران، ۱۴۴۰ دلار است. این اختلاف فاحش در دسترسی به منابع درآمدی و مالی چیزی است که سطوح مختلف کشورداری را ایجاد می‌کند و رفاه اجتماعی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این اختلاف فاحش یکی از اصلی‌ترین دلایل مهاجرت گسترده ایرانیان به خارج از کشور است. مطمئنا گردشگری ایران نیازمند سال‌ها فعالیت برای رسیدن به سطح گردشگری کشورهای اروپایی است، اما در مقایسه با منطقه چطور؟ فلایتیو چندین سال است که تمرکز خود را به گردشگری خارجی معطوف کرده. اما گردشگری ورودی هم اهمیت بالایی دارد. این گزارش حاصل تلاش مداوم تیم فلایتیو برای درک بهتر منظره گردشگری ایران است. داده‌های این گزارش تصویری جامع را ارائه می‌دهند، تصویری که خبر از آینده‌ای عقب‌مانده از کشورهای همسایه را می‌دهد.

گردشگری ایران در اعداد: ورودی سالانه

ابتدا به تعداد گردشگر ورودی بپردازیم. نزدیک‌ترین داده قابل‌بررسی و قابل‌اعتماد به سال ۲۰۱۹ بازمی‌گردد. از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ داده فراوانی در مورد گردشگری ورودی به ایران منتشر شده، اما تاثیر کرونا بر روی این داده باعث می‌شود که نتوانیم به صورت منطقی به این داده تکیه کنیم. بررسی را عمیق کنیم. بر اساس داده World Bank در سال ۲۰۱۹ ایران نزدیک به ۹ میلیون گردشگر ورودی داشته. عربستان سعودی این رقم را به ۲۰ میلیون نفر رساند و امارات هم بیش از ۲۵ میلیون گردشگر ورودی داشت. حتی کویت ۸.۵ میلیون نفر را به عنوان مسافر پذیرفت. اما مسئله مهم‌تر پایداری گردشگر ورودی است. بعد از انعقاد برجام، گردشگری ایران از ۵ میلیون ورودی به ۹ میلیون ورودی رسید. طبعا این رشد امیدوارکننده است، اما تمامی معادلات با ورود تنها ۱.۵ میلیون گردشگر ورودی در سال ۲۰۲۰ بهم ریخت.

چه تعداد هتل در ایران داریم؟

طبق اسناد گزارش عملکرد وزارت گردشگری ایران، در سال ۱۴۰۰ تعداد دقیق ۱۴۰۴ هتل فعال در کشور وجود داشته. این رقم، رقم نسبتا بدی نیست. البته که تعداد هتل‌ها بر اساس داده داخلی فلایتیو در فاصله سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۱ رشد داشته. تعداد اقامتگاه‌های بوم‌گردی در کشور هم ۲۹۱۹ عدد است. حالا اجازه دهید این رقم را با امارات مقایسه کنیم. امارات چند سالی است که رشدی آرام را در زمینه هتل‌ها تجربه کرده. بر اساس داده Statista در سال ۲۰۲۰ نزدیک به ۱۰۸۹ هتل در امارات فعال بوده. البته برای رسیدن به مقیاس درست باید تعداد اتاق هر هتل و همچنین سطح خدمات هتل‌ها را بررسی کنیم. اما با یک دید سرانگشتی می‌توان متوجه شد که برندینگ هتل‌ها و امکانات هتل‌ها مطمئنا در تعداد گردشگر ورودی تاثیر دارد. چون بر اساس داده خام، امارات توانسته در سال ۲۰۱۹ با یونیت هتل کم‌تر نسبت به ایران، ۲.۵ برابر گردشگر ورودی بیشتری را جذب کند.

حجم مخارج گردشگران

حالا به قسمتی می‌رسیم که فاکتورهای اصلی آن ارزش پول ملی یک کشور و میزان پیشنهادهایی است که یک کشور به توریست می‌دهد. مخارج یک گردشگر در کشوری تازه، در وهله اول به هزینه اقامت بازمی‌گردد. اقامت در هتل‌ها و اقامتگاه‌های ایرانی ارزان‌تر از دیگر کشورها است. رقم درستی از درآمد به ازای هر توریست در ایران از سال ۲۰۱۸ به بعد وجود ندارد. پس به عنوان یک نقطه داده صحیح، باید سال ۲۰۱۸ را در نظر بگیریم. اجازه دهید رقم دقیق Income per Tourist کشورهای ایران، امارات، عربستان، عمان و قطر را بسنجیم.

• ایران: ۷۲۰ دلار (از مجموع ۷.۳۰ میلیون توریست – از مجموع هزینه ۵.۲۵ میلیارد دلار)
• امارات: ۱۴۹۹ دلار (از مجموع ۲۳.۰۹ میلیون توریست – از مجموع هزینه ۳۸.۴۱ میلیارد دلار)
• عربستان: ۹۶۶ دلار (از مجموع ۱۷.۵۷ میلیون توریست – از مجموع هزینه ۱۶.۹۷ میلیارد دلار)
• عمان: ۸۸۶ دلار (از مجموع ۳.۲۴ میلیون توریست – از مجموع هزینه ۲.۸۷ میلیارد دلار)
• قطر: ۸۳۷۸ دلار (از مجموع ۱.۸۲ میلیون توریست – از مجموع هزینه ۱۵.۲۴ میلیارد دلار)

چند تحلیل می‌توان از ارقام بالا داشت. با اینکه ایران کشور وسیع‌تری است و شهرها و جاذبه‌های بیشتری نسبت به هر کدام از کشورهای دیگر دارد، اما همچنان گردش در ایران (با دلار سال ۲۰۱۸) همچنان ارزان‌تر از کشورهای اصلی منطقه است. احتمال می‌دهیم که در بازه زمانی ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ هم همچنان این ارزانی ادامه پیدا کرده و به خاطر ارزش پایین ریال، ایران به عنوان یک کشور ارزان‌قیمت برای سفر شناخته شده. امارات و قطر با اینکه سطح خاکی کم‌تری دارند، اما همچنان به ترتیب ۲ و ۱۰ برابر از ایران گران‌تر هستند. قطر به قدری در دو سال اخیر گرانی را تجربه کرده که در سال ۲۰۲۰ درآمد به ازای هر توریست قطر نزدیک به ۲۵ هزار دلار بوده!

مدل ترکیه

ترکیه در حال حاضر فاصله کمی برای رسیدن به برنامه ۲۰۲۳ خود دارد. طبق این برنامه ترکیه باید تبدیل به پنجمین مقصد محبوب بین گردشگران در سرتاسر جهان شود. ترکیه در حال حاضر در رتبه ششم قرار دارد. تعداد گردشگران ورودی ترکیه در سال ۲۰۰۴ نزدیک به ۱۸ میلیون نفر بود. این رقم رشد ۱۱۵ درصدی را در یک دهه تجربه کرد و در سال ۲۰۱۴ به ۳۷ میلیون گردشگر در سال رسید. این رقم در سال ۲۰۱۹ بیش از ۵۱ میلیون گردشگر سالانه بود. در سال ۲۰۱۹ تنها شهر استانبول توانست بیش از ۱۴ میلیون نفر را پذیرا باشد. این رقم از کل گردشگر ورودی ایران در سال ۲۰۱۹ بیشتر است. ۵ میلیون نفر بیشتر. اما مدل ترکیه چیست؟ همه چیز به یک سند با عنوان «Vision 2023»‌ بازمی‌گردد. سندی که سال آینده به سرانجام خود می‌رسد و ترکیه احتمالا بتواند اصلی‌ترین اهداف این سند را به دست آورد. در این سند، تمامی پتانسیل‌های ممکن گردشگری ترکیه بررسی شده. از گردشگری ساحلی گرفته تا حمام‌های گرم و قایق‌سواری بر روی تنگه بسفر، همه و همه در این سند ذکر شده‌اند. همچنین در این سند دولت مرکزی در تلاش بوده تا نیازمندی‌های گردشگری را کاملا مشخص کند و با ارائه یک مسیر راه کاملا مشخص، سرمایه‌گذاری خصوصی را به کانال‌های مورد نیاز کشور منتقل کند. سرفصل‌های کلی این سند شامل موارد زیر است:

• تحقیق و توسعه در زمینه گردشگری پایدار
• بهبود خدمات‌دهی و رشد کسب‌و‌کارهای خدماتی
• قدرتمندسازی حمل‌و‌نقل در سرتاسر کشور
• آموزش در سطح عمومی و برندینگ و هویت‌سازی برای شهرها
• متنوع‌سازی فرم‌ها و فعالیت‌های گردشگری
• بازسازی ساختارهای گردشگری فعلی و بهبود وضعیت خدمات مقاصد فعلی

در حقیقت برنامه Vision 2023 بر پایه ایده گردشگری پایدار بنا شده. طبق این ایده و طبق این برنامه، تمامی سرمایه‌گذاری‌ها باید توانایی بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور ترکیه را داشته باشند. سپس با بهبود این زیرساخت‌ها، هویت شهرهای مختلف ترکیه ایجاد می‌شود و بازاریابی سنگینی بر روی این هویت‌ها شکل می‌گیرد. یک برنامه که تمام تلاش سازمان‌های دولتی و سرمایه‌گذاران خصوصی را متمرکز می‌کند. این تمرکز از هدر رفت سرمایه جلوگیری کرده و باعث شده که ترکیه در چندین مرحله ۱۰ ساله به اهداف اصلی خود برسد. اصلی‌ترین تغییری که بعد از رونمایی از سند اعمال شد تغییر برخورد نسبت به شهرهای گردشگری بود. ترکیه به جای اینکه نقاط مختلف شهرها را به فضایی مناسب گردشگر تبدیل کند، کل شهر را بر پایه پذیرا بودن از گردشگر بنا می‌کند. همچنین سرمایه‌گذاری‌ها باید با تحقیقات جامع بر روی پتانسیل فرهنگی و اجتماعی یک منطقه انجام شود. یک سرمایه‌گذار اگر قصد دارد در استانبول سرمایه‌گذاری کند، می‌تواند با تکیه بر موتیف‌ها و دارایی فرهنگی و اجتماعی این شهر ایده‌های خود را پرورش دهد. هر ساله این برنامه ضمیمه‌هایی دریافت می‌کند. این ضمیمه‌ها عموما شامل برنامه‌های تشویقی برای سرمایه‌گذاران است. هر ساله شهرهای مناسب سرمایه‌گذاری تغییر می‌کنند و معافیت‌ها و طرح‌های تشویقی باعث شده که سرمایه‌گذاران با همراهی دولت مرکزی سرمایه خود را به نقاط درخواستی منتقل کنند. این روند توسط دولت و NGOهای مردم‌محور بررسی می‌شود و نظارت دقیقی بر روی اجرای Vision 2023 وجود دارد.

تاثیر گردشگری در GNP

در این بخش از گزارش جامع فلایتیو، به دو مبحث GDP و GNP اشاره خواهیم کرد و نسبت تاثیرگذاری گردشگری را می‌سنجیم. اما GDP و GNP چیست؟ اصطلاح GDP مخفف Gross Domestic Product به معنای تولید ناخالص داخلی است. این متغیر اقتصادی، در سیستم نوین از اهمیت بالایی برخوردار است. برای ارزیابی آن هم در یک بازه زمانی مشخص، باید تمامی کالاها و خدماتی که کل مجموعه اقتصادی یک کشور ارائه می‌دهند را سنجید و ارزش‌گذاری کرد. در مقابل GNP ارزش تمامی کالاها و خدماتی است که متعلق به ساکنین یک کشور است. به همین خاطر دارایی مردم یک کشور، تاثیر بیشتری در اندازه‌گیری GNP دارد. از آن‌جایی که گردشگری تاثیر گسترده‌ای در اقتصاد خرد و کلان می‌گذارد، ما GNP را به عنوان یک سنجه دقیق استفاده می‌کنیم. حالا تاثیر گردشگری بر GNP ایران و کشورهای دیگر را ببینیم. دوباره باید سال ۲۰۱۸ را به عنوان بازه صحیح خود در نظر بگیریم.

• ایران: ۱.۸ درصد (بر اساس ۵.۲۵ میلیارد دلار درآمد)
• عربستان: ۲.۲ درصد (بر اساس ۱۶.۹۷ میلیارد دلار درآمد)
• امارات: ۸.۲ درصد (بر اساس ۳۴.۱۶ میلیارد دلار درآمد)
• عمان: ۳.۱ درصد (بر اساس ۲.۸۷ میلیارد دلار درآمد)
• قطر: ۸.۳ درصد (بر اساس ۱۵.۲۴ میلیارد دلار درآمد)

قطر و امارات دوباره همانند میانگین هزینه بالایی که دارند، توانسته‌اند گردشگری خود را به حدی گسترش دهند که نسبتی ۸ برابر بیشتر از ایران را تجربه کنند.

بازنگری برای آینده

عربستان سعودی برنامه دارد تا پایان سال ۲۰۲۲ بیش از ۷۰ میلیون گردشگر خارجی را جذب کند. بخشی از این رقم از سمت جام‌جهانی قطر ۲۰۲۲ تامین خواهد شد. خود کشور قطر برنامه دارد که همین سال ۲۰۲۲ بیش از ۱.۵ میلیون گردشگر را پذیرایی کند. ممکن است که ۱.۵ میلیون رقمی کم به نسبت ۷۰ میلیون عربستان به نظر برسد، اما میانگین هزینه هر گردشگر در قطر به شدت بالاتر از هر کشور دیگری خواهد بود. بر اساس آمار Statista، کشور ایران در سال ۲۰۲۵ دوباره به اعداد و ارقامی همچون ۸ میلیون نفر گردشگر سالانه خواهد رسید. با میانگین هزینه مشخص سال ۲۰۱۸، به هیچ‌وجه نباید انتظار داشته باشیم که درآمد قطر در سال ۲۰۲۲ را در سال ۲۰۲۵ کسب کنیم. چه راهکارهایی در حال حاضر وجود دارد؟ مطمئنا کاهش ارزش ریال به رشد گردشگر کمک خواهد کرد. ایران همچنان تا چندین سال آینده، ارزش پولی کم‌تری نسبت به دیگر کشورهای خاورمیانه خواهد داشت. جام‌جهانی قطر مطمئنا فرصتی ارزشمند برای جذب گردشگر با میانگین هزینه بالا است. با این حال باید برنامه‌ای طولانی‌مدت تنظیم شود که شامل فعالیت‌های سازمان‌های دولتی و خصوصی باشد. پیشنهادهای ما از این قرار است:

• تمرکز رسانه‌ای قوی‌تر: اصلی‌ترین اقدام که می‌تواند بین سازمان‌ها و شرکت‌های خصوصی مشترک باشد، تمرکز رسانه‌ای بهتر و قوی‌تر از گذشته است. در حال حاضر دو پروژه قابل اشاره وجود دارد. اولی پروژه Majestic Iran که برندی برای ایران است. این برند از سوی وزارت گردشگری طراحی شده، اما جزئیات زیادی در مورد آن وجود ندارد و گستره ارتباطی آن خارج از چند خبرنامه داخلی نرفته.
• بهبود زیرساخت اقامتی و حمل‌و‌نقل: هتل‌ها باید بهبود پیدا کنند. بازسازی هتل‌های قدیمی و اضافه کردن هتل‌هایی که خدماتی درخور یک سفر گران‌قیمت دارند باید در اولویت باشد. فضای اقامتی گران‌قیمت، میانگین درآمد از هر توریست را به مراتب افزایش خواهد داد.
• اصلاح قوانین برای بهبود تجربه گردشگر: ایده‌های مختلفی برای اصلاح قوانین در نقاط اصلی کشور یا مناطق آزاد وجود دارد. در حال حاضر مناطق آزاد ایران از آزادی‌های اقتصادی بیش‌تری بهره می‌برند. این انعطاف قانونی می‌تواند گسترش پیدا کند و فعالیت‌های تفریحی گردشگران را هم دربربگیرد.

فلایتیو به صورت مستمر در تلاش است تا منظره گردشگری ایران را گسترده‌تر از گذشته کند. ما در تلاش هستیم تا گردشگران مختلف در سرتاسر جهان را به کشف ایران ترغیب کنیم. ما باور داریم که یکی از اصلی‌ترین راهکارهای بهبود اقتصادی ایران، گسترش گردشگری و ایجاد مسیر درآمدی پایدار برای کشور است.