چهارشنبه سوری از جشنهای سنتی و اصیل ما ایرانیان است که در آخرین سهشنبه هر سال و پیش از فرارسیدن عید نوروز برگزار میشود. جشن چهارشنبهسوری دارای آداب و رسوم مخصوص است. آشنایی با آداب و رسوم قدیمی روز چهارشنبه سوری میتواند به ما در جشن گرفتن این مراسم قدیمی و سنتی کمک کند. گاهی بهتر است به سنت های پیشین خود بازگردیم. در این مطلب از تاریخچه، چگونگی جشن گرفتن، نمادها و غذاهای این جشن زیبا نوشتهایم. اگر قصد سفر در ایام عید را دارید میتوانید بلیط هواپیما را از فلایتیو تهیه کنید.
چهارشنبه سوری 1402 چه روزی است؟
این یکی از پرسرچترین موضوعات درباره چهارشنبهسوری است! شاید به خاطر نام چهارشنبه روی این رسم، خیلیها به غلط فکر میکنند که این رسم در روز چهارشنبه برگزار میشود اما در واقع سهشنبه شب زمان برگزاری رسم چهارشنبهسوری و آتش فروزی است. بر اساس تقویم سال 1402، مراسم چهارشنبهسوری در آخرین سهشنبه سال و شب آخرین چهارشنبه سال است، که مصادف با 22 اسفند ماه خواهد بود. از آنجایی که یکم فروردین چهارشنبه است، شب ۲۹ اسفند چهارشنبهسوری حساب نمیشود، چون شب آخرین چهارشنبه سال نیست.
چهارشنبهسوری به روایت تاریخ
در دوران باستان، ایرانیان برای استقبال از نوروز، جشنهای باشکوهی برگزار میکردند. یکی از این جشنها که از دیرباز تا به امروز جایگاه ویژهای در فرهنگ ایرانیان داشته، «سوری» نام دارد. «سوری» به معنای سرخی است و به آتشی که در این شب برپا میشود، اشاره دارد. در ایران باستان، هر سال 360 روز بود و برای جبران 5 روز کسری سال، 5 روز به نام «بهیژک» یا «پنچه دزدیده» به آخر سال اضافه میشد. شب سوری همزمان با این 5 روز برگزار میشد و مردم با روشن کردن آتش بر بامها، به استقبال بهار میرفتند. در گاهشماری ایرانیان باستان، نام هر روز از ماه متفاوت بود و نام «چهارشنبه» از ادیان اسامی به فرهنگ ایرانیان راه یافت. اعراب که چهارشنبه را روز نحسی میدانستند، برای دور کردن شیاطین، در این روز شادمانی میکردند.
در آستانهی نوروز، ایرانیان باستان ده روز پایانی سال را به جشن و سرور میپرداختند. این ده روز به «گاهنبار پنجه» یا «ده روز فروردیان» معروف بود، و هر کدام هم آداب و رسوم خاص خود را داشت. آخرین قدم از این آیینها، “آتشافروزی بر بام خانهها” بود. این رسم کهن، نمادی از پیروزی نور بر تاریکی و امید به آیندهای روشن بود. برگزاری چهارشنبه سوری در گذشته مناسک طولانیتر از امروزه داشت و از چند روز قبل از خود جشن چهارشنبهسوری، زنان و مردانی هنرمند در کوی و برزن به آوازخوانی و دستافشانی میپرداختند که به آنها «آتشافروزان» میگفتند، آتشافروزان در این آوازها و نغمهها به مردم نوید رسیدن بهار، پیروزی نور بر تاریکی و رسیدن صبح امید را میدادند و این مراسم به شب چهارشنبهسوری ختم میشد.
برخلاف تصور برخی، چهارشنبهسوری تنها به آیین زرتشتیان محدود نمیشود. این جشن ریشه در فرهنگ و تاریخ ایران باستان داشته و به همه ایرانیان تعلق دارد. این آیین کهن در گذر زمان به «چهارشنبهسوری» تغییر نام پیدا کرد. ردپای چهارشنبهسوری را در کتب تاریخی هم میتوان یافت. برای مثال در کتاب «تاریخ بخارا» هم به قدمت این جشن اشاره شده است: «چون امیر سدید منصور بن نوح به ملک نشست، هنوز سال تمام نشده بود که در شب سوری چنانکه عادت قدیم است آتشی عظیم افروختند.»
مهمترین نماد چهارشنبهسوری
چهارشنبهسوری جشنی بسیار نمادین است و هر کدام از آیینها و مراسم آن نمادی از چیزی و باوری است که سالها و نسل به نسل منتقل شده است و آتش مهمترین نماد چهارشنبهسوری است. اما چرا آتش؟
آتش، نماد مهم جشن چهارشنبهسوری
آتش مهمترین نماد چهارشنبهسوری است. اگر علاقهمند به تاریخ ایران و رسم و رسوم باستانی ایرانیان باشید، میدانید که آتش نقش بسیار مهمی در تاریخ و فرهنگ سرزمین ما دارد. آتش به عنوان یکی از بزرگترین و مهمترین کشفهای بشر توانست تاریخ تمدن را به طور کلی تغییر دهد و انسان امروزی را به راهی که میپیماید، راهنمایی کند. ایرانیان قدیم به این کشف بزرگ و به این عنصر مهم طبیعت بسیار احترام میگذاشتند و آن را منشاء بسیاری از نیکوییها و خوبیها میدانستند. در باور ایرانیان آتش نماد پیروزی خیر بر شر، نور بر تاریکی، سلامت، شفاء، حیات دوباره و منشاء حیات بود و هست. از این رو انتخاب آتش و آتشافروزی مهمترین نماد چهارشنبهسوری است.
آداب و رسوم چهارشنبهسوری
جشن چهارشنبهسوری با آداب و رسوم خاصی برگزار میشود و هر شهری از ایران نیز آداب و رسوم مخصوص خودش را دارد. بسیاری از این رسوم از گذشته به ما رسیدهاند و برخی نیز در دهههای اخیر وارد چهارشنبهسوری شدهاند. در ادامه به مهمترین آداب و رسوم چهارشنبهسوری نگاهی خواهیم داشت.
پریدن از روی آتش
همانطور که گفتیم آتش مهمترین نماد چهارشنبهسوری است و پریدن از آتش نیز مهمترین رسم این جشن دیرینه است. در شب چهارشنبهسوری در گوشهگوشه و جایجای شهر و روستاهای ایران آتشهای کوچکی برپا میشود و پیر و جوان و خرد و کلان را میبینیم که با نیت حال بهتر در سال جدید، دفع شر و ضرر، سلامت و شادی از روی آتش میپرند و این شعر را هم خطاب به آتش میخوانند:
زردی من از تو، سرخی تو از من
غم برو شادی بیا، محنت برو روزی بیا
ای شب چهارشنبه، ای کلیه جاردنده ، بده مراد بنده
شاهنامهخوانی در جشن چهارشنبهسوری
شاهنامه یکی از مهمترین و غنیترین میراثهای مکتوب برای ایرانیان است و ارادت فارسیزبانان به این شاهکار سترگ فردوسی از مرزها هم فراتر رفته و اکنون بسیاری از مردم جهان با غنای شاهنامه و زیباییهای اسطورهای آن آشنا هستند. خواندن بخشهایی از شاهنامه مثل «نبرد رستم و اسفندیار»، «هفت خوان رستم»، «رستم و سهراب» و «گذر سیاوش از آتش» از جمله رسوم چهارشنبهسوری است که عمدتا توسط افراد مسن خانواده و پیشکسوتان انجام میشود.
رسم و رسوم قاشقزنی
قاشقزنی یکی دیگر از رسوم جذاب و در حال فراموشی چهارشنبهسوری است که یادآور یکی از رسمهای کریسمس هم هست. حتما دیدهاید که در کشورهای اروپایی و آمریکا رسم است در شب کریسمس بچهها با لباسهای مخصوص در خانه همسایهها میروند و از آنها شکلات، شیرینی و خوراکی میِگیرند. قاشقزنی هم رسمی شبیه به همین است، با این تفاوت که جوانترها و به خصوص جوانهای دم بختی که حاجت ازدواج در سال جدید را داشتند به در خانه همسایگان و فامیل میرفتند و با خود کاسه و قاشقی را همراه میبردند؛ ضربه زدن به کاسه توسط قاشق به این معنا بود که از صاحبخانه تقاضای خوراکی، آجیل یا سکهای میکردند و اگر صاحبان خانه به آنها هدیهای میدادند به این معنی بود که به حاجت خود میرسند.
شالاندازی در چهارشنبهسوری ایرانی
شالاندازی یکی از آداب و رسوم جذاب چهارشنبهسوری است که در گذشته در بسیاری از روستاها و شهرها رواج داشته و امروزه نیز در برخی نقاط مانند همدان، زنجان و دیگر مناطق ایران زنده نگه داشته شده است. در این رسم، جوانان با گره زدن چندین دستمال حریر و ابریشمی، طناب بلندی میسازند. سپس، شال را از روزنه دودکش به داخل منزل میفرستند. سرفههای بلند، علامتی برای صاحبخانه است تا خود را برای هدیهی سوری آماده کند. صاحبخانه با دیدن شال رنگین، هدیهای که از قبل آماده کرده را در گوشه شال میگذارد و گره میزند. سپس با تکان ملایمی، شالانداز را از رسیدن هدیه آگاه میکند. در نهایت، شالانداز با بالا کشیدن شال، هدیهی سوری خود را دریافت میکند.
مراسم کوزهشکنی در شب چهارشنبهسوری
شکستن کوزه یا همان کوزهشکنی از جمله آیینهای نسبتا فراموششده چهارشنبهسوری است که امروزه با روشن کردن ترقه و فشفشه جایگزین شده است. در گذشته پس از برپا کردن آتش، هر خانواده کوزهای قدیمی میآورد و در آن نمک، زغال و یک سکه میانداخت. هر کدام از اینها نماد چیزی بودند؛ نمک برای شور چشمی، زغال برای سیاهبختی و سکه برای تنگدستی در کوزه انداخته میشدند. سپس هر کدام از اعضای خانواده یکبار این کوزه را دور سر خود میچرخاندند و نفر آخر کوزه را به پشت بام خانه میبرد و از آنجا به کوچه میانداخت تا کوزه بشکند. هنگام انداختن کوزه به کوچه هم شعری میخواند:
درد و بلای خانه را ریختم تو کوچه
که منظور از این کار دفع درد و بلا و بدی از خانه بود
گرهگشایی در مراسم چهارشنبهسوری
در این رسم، افراد با نیت باز شدن گرههای زندگی و مشکلاتشان، پارچهای را به نخی گره میزنند و آن را در مکانی عمومی مانند چهارراه، پل یا درخت میبندند. سپس با عبور اولین رهگذر از آن نقطه، گره توسط رهگذر باز میشود و به این ترتیب، فرد گرهگشا، نیت و حاجت خود را بر زبان میآورد. گرهگشایی در چهارشنبهسوری با همان نیت خیر و برکت و بیشتر گشوده شدن گرهها و طلب هموار شدن سختی زندگی دیگران انجام میشد. این رسم نشانگر اهمیت دادن ایرانیان به زندگی دیگران بود و داشتن نیت خیر و خوبی فقط محدود به خانواده شخص نمیشد. درچهارشنبهسوری گویی همه برای همدیگر طلب خیر، نیکی، رفع بلا، سلامتی، برکت و خوشی داشتند. رسمی قشنگتر از این سراغ دارید؟
کندر سوزی از رسمهای شب چهارشنبهسوری
کندر سوزی نیز یکی دیگر از رسمهای چهارشنبهسوری است. کندر مانند اسفند گیاهی است که با سوزاندنش علاوه بر عطر و بویی خوش، خاصیت ضدعفونیکنندگی هوا را دارد. در این رسم، کندر دانهای یا شاخهای را بر روی آتش ذغال یا اسفند دود میکنند. دود حاصل از کندر سوزی، به فضا و دور تا دور خانه هدایت میشود تا محیط را از شر، بلا و بیماری پاک کند. در برخی از شهرها کندر و اسفند را با هم مخلوط میکنند و میسوزانند و معتقدند به آرامش اعصاب و پاکسازی محیط از عوامل میکروبزا کمک میکند.
فال گوش ایستادن در روز چهارشنبهسوری
رسم فالگوش ایستادن در طول زمان به فراموشی سپرده شده که به نظر میرسد به این دلیل باشد که در جهان امروزم مخفیانه به حرف دیگران گوش دادن کار پسندیدهای نیست. در گذشته اما و در شب چهارشنبهسوری دختران دمبخت و کسانی که حاجتی برای سال جدیدشان داشتند، سر چهارراهها یا معابر میایستادند و مخفیانه به حرف آدمهای رهگذر گوش میدادند. اولین جملاتی را که میشنیدند به نیت حاجتشان میپنداشتند، یعنی اگر حرف و صحبت مثبتی بود، بنا را بر این میگذاشتند که حاجتشان را خواهند گرفت و اگر حرف رد و بدل شده سمت و سوی مثبتی نداشت، آن را نشانه برآورده نشدن حاجتشان میدانستند.
هوا فرستادن بالن آرزوها
آداب و رسوم چهارشنبهسوری اما به تاریخ و قدما منحصر نمیشود و اخیرا چند رسم جدید نیز به آن اضافه شده، از جمله به هوا فرستادن بالن آرزوها. بالن آرزوها (Sky lantern) یک نوع بالن هوایی کاغذی سبک است که با روشن کردن شعلهای در دهانش گرم شده و به هوا میرود. رسم بالن آرزوها از کشورهای شرق آسیا وارد چهارشنبهسوری شده و در سالهای اخیر شاهد هستیم که آسمان بسیاری از شهرها در شب چهارشنبهسوری پر از نقاط رنگی و روشنی است که گویی آرزوهای هزاران تن را با خود به آسمان حمل میکنند تا برآورده شود.
آداب و رسوم چهارشنبهسوری در شهرهای ایران
علاوهبر رسوم معمول چهارشنبهسوری، برخی از شهرهای ایران آداب و رسوم مخصوص به خود را برای نکوداشت این رسم دارند یا برخی از رسمهای فراموششده را همچنان انجام میدهند.
چهارشنبهسوری در تبریز
در تبریز، شور و هیجان چهارشنبهسوری از صبح روز سهشنبه آغاز میشود. جوانان پیش از طلوع آفتاب، به کوچهها میروند و هفتبار از روی جوی آب یا چشمه آب میپرند. در این حین، نغمهی «آتیل ماتیل چهارشنبه، آینا تکین بختیم آچیل چهارشنبه» در فضای شهر طنینانداز میشود. گویی با هر پرش، به استقبال بهار و شادکامی میروند و تاریکی زمستان را پشت سر میگذارند. همچنین رسم است که عصر روز سهشنبه، خانوادهها راهی چهارشنبهبازار میشوند. شور و نشاط خرید، در همهمه بازار و چهرههای خندان مردم موج میزند. آجیل و شیرینی، نماد خوشبختی و برکت، در سبد خرید خانوادهها جای میگیرد. «چهارشنبه یمیشی» با ترکیبی از مغز گردو، بادام، فندق، کشمش و نخود، رنگ و بویی عیدانه به خانهها میبخشد.
خرید لباس نو برای کودکان، از دیگر رسوم دیرینه چهارشنبهسوری در تبریز است. «چهارشنبه بالالاری» یا «چهارشنبه بچهها» نامی است که به این رسم زیبا دادهاند. گویی در این روز، شادی و نشاط به اوج خود میرسد و کودکان در لباسهای نو نغمهی بهار را زمزمه میکنند. در شب چهارشنبهسوری، اعضای خانواده دور هم جمع میشوند و با آجیل و شیرینی، از یکدیگر پذیرایی میکنند، آتش روشن میکنند و با پریدن از روی آن، آرزوهای خود را به آسمان میفرستند. فالگوش، قاشقزنی، و خواندن شعرهای مخصوص، از دیگر رسومی است که در این شب، شور و نشاط را به خانهها میآورد.
چهارشنبهسوری در اصفهان
در اصفهان، زمزمههای چهارشنبهسوری با نغمهی شاد قاشقزنی آغاز میشد. کودکان و نوجوانان با قاشقهایی فلزی به در خانهها میرفتند و با نواختن آهنگ شادی، شیرینی و تنقلات هدیه میگرفتند. اصفهانیها در طول تاریخ، چهارشنبهسوری را با شکوهی خاص برگزار میکردند. علاوهبر رسوم مشترک ایرانیان، آداب و رسومی منحصربهفرد نیز در این شب اجرا میشد. شالاندازی، قاشقزنی، فالگوش، پریدن از آتش و بختگشایی، از جمله این رسوم بودند. همچنان در برخی از شهرهای استان اصفهان چون نطنز و کاشان برخی از این رسوم رواج دارد.
چهارشنبه سوری در کردستان
جشن چهارشنبهسوری در کردستان، با شور و اشتیاق فراوان و آداب و رسوم خاص خود برگزار میشود. این جشن که به «چهارشنبهی سوور» یا «چهارشنبهی سرخ» معروف است، از دیرباز در فرهنگ و تاریخ این سرزمین ریشه داشته است. کوسه نقله یکی از آداب مخصوص چهارشنبهسوری در شهرهای کردنشین و برخی دیگر از شهرهای غربی کشور و حتی اراک در استان مرکزی است. کوسه نقله یا کوسه ناقالی، رسمی است که در آن مردان لباس زنانه میپوشند و روی خود را میپوشانند و با خواندن شعرهایی مخصوص به در خانههای مردم میروند و از آنها خوراکی، شیرینی و آجیل چهارشنبهسوری هدیه میگیرند. از دیگر رسوم چهارشنبهسوری رایج در کردستان میتوان به شالاندازی، کوزهشکنی و فالگوش اشاره کرد. در کردستان علاوه بر این رسمها، غذاها و خوراکیهای مخصوصی هم در شب چهارشنبهسوری پخته میشود که برخی از آنها شامل سمنو، آش ترخینه (آشی که با ترخینه، حبوبات و سبزیجات پخته میشود) و کلهپاچه است.
چهارشنبهسوری در خراسان
مردم خراسان در برگزاری جشنهای سنتی و کهن تبحر دارند و هنوز هم چهارشنبهسوری را با آداب و رسوم خاص خود برگزار میکنند. در غروب سهشنبه آخر سال، خراسانیها ۳ یا ۷ بته آتش روشن میکنند و از روی آن میپرند. آنها با گفتن جمله «زردی من از تو، سرخی تو از من» سلامتی خود را آرزو میکنند. مادران برای سلامتی فرزندانشان، آنها را در آغوش گرفته و از روی آتش میپرند. خراسانیها شعری با مضمون «آلا به در، بلا به در / دزد و هیز از دِها به در» میخوانند تا موجودات خبیث و دزدها را از زندگی خود دور کنند. آتش باید به طور کامل بسوزد و خاکستر آن پس از خاموش شدن از خانه بیرون برده میشود. در گذشته، پس از خاکستر بردن، زغال، نمک و یک سکه کمارزش را در کوزهای میانداختند و دور سر اعضای خانواده میچرخاندند. سپس کوزه را از پشت بام به کوچه میانداختند تا بشکند.
نمک نماد شوربختی، زغال نماد سیاهبختی و سکه کمارزش نماد فقر بود. مردم با شکستن کوزه، این سه را از خانواده دور میکردند. پس از کوزهشکنی، آجیلخوری آغاز میشد. آجیل بینمک یا آجیل زمستانه که شامل انجیر، کشمش، خرما، توت خشک، فندق و پسته میشد، در این شب خورده میشد.خراسانیها معتقدند که آجیل بینمک در چهارشنبهسوری شگون دارد. آنها همچنین چهار رنگ پلو شامل رشته پلو، زرشک پلو، عدس پلو و ماش پلو میپزند و مقداری از آن را بین اقوام خود تقسیم میکنند. در گذشته، زنان خراسانی در مراسمی برای گرفتن حاجت، بختگشایی دختران و رفع درد و بلا، چادری بر سر میکردند و بدون اینکه کلامی بگویند، چهار مرتبه ملاقهای را بر در خانه همسایهها میکوبیدند. صاحبخانه ملاقه را از زن گرفته و مقداری خوراکی در آن میریخت. این خوراکیها به مریض داده میشد. اگر همسایهها مریض یا سفری داشتند، با گفتن «مریض داریم» یا «سفری داریم» زن را از درِ خانه رد میکردند.
غذاهای شب چهارشنبهسوری
چهارشنبهسوری هم مثل هر رسم دیگری غذاها و خوراکهای خوشمزه مخصوص خودش دارد که در جایجای ایران پخته و سرو میشود و هر شهری نیز بر اساس فرهنگ و جغرافیای خود غذا یا خوراکی مخصوص چهارشنبه سوری دارد. در ادامه دستور 3 آش سنتی چهارشنبه سوری را میخوانیم.
آش ابودردا
آش ابودردا در بسیاری از شهرهای ایران، به خصوص در تهران، اصفهان و شیراز پخته میشود.
آش ترش
آش ترش در استانهای شمالی ایران، به خصوص در مازندران و گیلان پخته میشود.
آش چهل گیاه
آش چهل گیاه در بسیاری از شهرهای ایران، به خصوص در خراسان و کرمان پخته میشود.
آجیل چهارشنبهسوری
خوردن آجیل چهارشنبهسوری یکی از رسمهای رایج در اکثر شهرهای ایران در شب چهارشنبهسوری است که البته بسته به بضاعت هر خانواده و قیمتهای عجیب آجیل در نزدیکی این شب، ممکن است کمی متفاوت باشد. آجیل چهارشنبهسوری عمدتا تشکیل شده از این مواد است: بادام، پسته، فندق، گردو، انجیر خشک، سنجد و کشمش. البته در شهرهای مختلف ترکیب آجیل چهارشنبهسوری متفاوت است و باسلوق، توت خشک و بادام منقا در ترکیب آجیل چهارشنبهسوری که به آن آجیل شیرین نیز میگویند وجود دارد. در خیلی از شهرها نیز خوردن برگه میوههای تابستانی مثل برگه آلو و زردآلو در شب چهارشنبهسوری رایج است که به دوران کشاورزی و ذخیرهسازی میوههای به روش سنتی برمیگردد. در گذشتهها بهخاطر نبود یخچالها و انبارهای صنعتی، امکان نگهداری از بسیاری از میوهها در فصلهای سرد سال وجود نداشت؛ برای همین بسیاری از خانمهای خانه در فصل تابستان به خشک کردن میوههای تابستانی در آفتاب میپرداختند و تا شب چهارشنبهسوری از این گنجینه خوشمزهشان حفظ و حراست میکردند و در آن شب سفرهای رنگین از میوهها و برگههای خشک شده برای اعضای خانواده پهن میکردند.
بزرگداشت چهارشنبهسوری این رسم کهن
در مرور آداب و رسوم چهارشنبه سوری بارها به نمادها و باورهای دیرینه ایرانیان در این جشن اشاره داشتیم. نیت برگزاری این رسم قشنگ، آرزوی روزگار نیک، سلامتی، بهروزی، حال خوش، برکت و طول عمر برای همه عزیزان و دوستان بوده است. پندار نیک یکی از پایههای اندیشه ایرانی است که انسانها برای دیگران نیت خیر و خوشی داشته باشند و با حس و حالی خوب به استقبال فصل بهار و سال نو بروند. همه اینها مهمترین دلیل برای حفظ این رسمها و به خصوص چهارشنبهسوری و برای همین است که همه ما دوست داریم به بهترین شکل چهارشنبهسوری را زنده نگه داریم. برای سفرهایی که دارید میتوانید رزرو هتل را از سایت فلایتیو انجام دهید.
چهارشنبهسوری سال 1402 چه روزی است؟
شب سهشنبه 23 اسفندماه
آیا چهارشنبهسوری آجیل مخصوص به خود دارد؟
بله خوردن آجیل مخصوص چهارشنبهسوری یکی از رسمهای رایج در این شب است.
سوالات متداول